Kamil peşə, yoxsa yalançı diplomlar? – VCA və YYSİB sədri Aydın Xan Əbilovdan sərt açıqlamalar. Araşdırma
Uşağınızın özünə inamlı və uğurlu olmasını, öz potensialını kəşf etməsini, həmyaşıdları ilə münasibətləri inkişaf etdirməsini, öz ayaqları üzərində dayanmasını istəyirsiniz? Əgər belədirsə, uşağınızı sənətlə mümkün qədər tez tanış edin. Türkiyə Statistika Təşkilatının məlumatına görə, Avropanın ən gənc əhalisi olan ölkə Türkiyədir və 0-17 yaş arası uşaqlar ümumi əhalinin 28 faizini təşkil edir. Türkiyə həm də Avropa ölkələri arasında ən çox azyaşlı uşaq əhalisinə malikdir, əhalisinin 8 faizi dörd yaşdan aşağıdır.
Son 20 ildə aparılan araşdırmalar, uşaqları ən erkən yaşlardan incəsənət fəaliyyətləri ilə tanış etməyin transformativ gücünə işarə edir. Musiqidən rəssamlığa, dramaturgiyadan dizayna qədər müxtəlif sənət sahələri uşaqların bütün duyğularını istifadə edərək kəşflər etdikləri, təbii və kortəbii şəkildə ifadə etdikləri əyləncəli məşğuliyyətlərdir. Kiçik yaşlarından incəsənət fəaliyyətləri ilə tanış olan uşaqlar özlərini daha yaxşı tanıyır, nəyi bəyənib, nəyi sevmədikləri barədə ipucu əldə edir, ətraflarında gördüklərini və yaşadıqlarını bədii fəaliyyətlərlə ifadə edərkən, planlaşdırma kimi idrak bacarıqlarını inkişaf etdirirlər.
İncəsənət beyin inkişafı üçün hansı rolu oynaya bilər?
Erkən uşaqlıq (0-3 yaş) və məktəbəqədər dövr (4-6 yaş) uşaqların fiziki, koqnitiv və sosial-emosional bacarıqları ən tez mənimsədiyi dövrlər sırasındadır. Neyrologiya sahəsində son araşdırmalar işığında prof. Jack Shonkoff ilk illəri xüsusi edən bu sürətli dəyişikliyi beynin ətraf mühitin stimullarına daha açıq olması və təcrübələr qarşısında digər dövrlərə nisbətən daha sürətli inkişaf etməsi ilə izah edir. Beynin inkişafının əsasları ən erkən yaşlarda bu təcrübələrlə qoyulur.
Yeniyetməlik və sənət
İnkişafın digər kritik dövrü olan 12-18 yaşları əhatə edən yeniyetməlik dövrü də bədii cəhdlərlə yüngülləşdirilə bilər. Bu gün qloballaşmanın təsiri ilə kütləvi informasiya vasitələri uşaq və gəncləri dominant mədəniyyətin dəyərləri, məhsulları və obrazları ilə tanış edirsə, incəsənət onların özlərini tanımasına, orijinal tərəflərini kəşf etməsinə, xüsusilə də öz səsini çatdırmasına şərait yaradır.
Müxtəlif məktəbdənkənar fəaliyyətlərlə məşğul olan gənclərin təcrübələrini müqayisə edən araşdırmada gənclərin orkestr, xor, dram, rəqs, yaradıcı yazı kimi ifaçılıq və təsviri sənət proqramlarında özlərinə məqsəd qoyduqları müəyyən edilmişdir. Xüsusən də seminarın sonunda tamaşaçılara təqdim olunacaq əsərin hazırlanması məqsədi uşaqları yaradıcılıq azadlığından daha böyük məsuliyyət hissi ilə və daha səmərəli istifadə etməyə, əzm və səy göstərməyə sövq edir.
Elmi araşdırmalar göstərir ki, məktəbdən kənarda dram və musiqi fəaliyyətlərində iştirak məktəb uğuru və akademik məqsədlərlə əlaqələndirilir. Xüsusilə imkansız ailələrin uşaqları incəsənətə əsaslanan proqramlarda iştirak etdikdə məktəbi tərketmə nisbəti beş dəfə azalır və onların universiteti bitirmək şansları iki dəfə artır.
15-24 yaş arası gənclərin sənətlə o qədər də əlaqəsi yoxdur. Türkiyə Əhali Dərnəyi və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Əhali Fondunun 2007-ci ildə apardığı araşdırmaya görə, bu yaş qrupunun ən çox üstünlük verdiyi asudə vaxt fəaliyyətləri dostları ilə söhbət etmək və alış-veriş mərkəzlərinə getməkdir. Kino, konsert və ya alət çalmaq kimi fəaliyyətlərə üstünlük verənlərin nisbəti 20-25% təşkil edir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (YUNESKO) incəsənətin uşaq inkişafında oynadığı mühüm rolu vurğulayaraq sosial-iqtisadi vəziyyətindən, qaçqınlıq və mədəni vəziyyətindən asılı olmayaraq cəmiyyətdəki hər bir uşağın universal insan hüququ kimi incəsənətə çıxışının olduğunu müdafiə edir. Ancaq məktəb proqramında rəsm dərslərinin çəkisi getdikcə azaldıqca, xüsusilə imkansız ailələrin uşaqları keyfiyyətli sənət təcrübələrindən məhrum olurlar.
Buna görə də məktəb mühitindən kənarda təşkil edilən sənət emalatxanaları uşaqların kiçik yaşlarından incəsənətlə tanış ola bilmələri və sənət vasitəsilə öyrənmə təcrübələri qazanmaları üçün mühüm alternativ öyrənmə mühiti kimi əhəmiyyət kəsb edir.
Uşaqların kiçik yaşlarından incəsənətlə tanış ola bilməsi və sənət vasitəsilə öyrənmə təcrübələri qazanması üçün məktəb mühitindən kənarda təşkil edilən incəsənət seminarları mühüm alternativ öyrənmə mühiti kimi əhəmiyyət kəsb edir. Dünyanın bir çox ölkəsində və Türkiyədə məktəbdənkənar rəsm məşğələləri əsasən bələdiyyələr, gənclər mərkəzləri, xalq təhsil mərkəzləri, uşaq kitabxanaları, qeyri-hökumət təşkilatları, muzeylər kimi ictimai qurum və təşkilatlarda keçirilir. Fərqli əhatə dairəsi və intensivliyi ilə təklif olunan bu proqramlar fərdlərə mədəni savadlılıq bacarıqlarını təkmilləşdirməklə mədəniyyətə çıxış imkanı verir və incəsənətin geniş auditoriyaya çatmasına şərait yaradır.
Araşdırmalar göstərir ki, uşaqlar və yeniyetmələr onsuz da məhdud olan boş vaxtlarını daha çox ev tapşırıqlarını yerinə yetirmək və televizora baxmaq kimi fəaliyyətlərə sərf edirlər. 2013-cü ildə İstanbulda edilən bir araşdırmada, sənət fəaliyyətlərinə marağın az olmasının səbəbləri soruşulduğunda yaxınlıqda bu cür proqramlar təqdim edən qurumların olmaması iqtisadi səbəblər və uşaqların istəksizliyindən bəhs edilir.
İncəsənət proqramlarına çıxışı və iştirakı təşviq etmək üçün ailələr üçün məlumat və görünmə fəaliyyətləri artırıla bilər. Bu kontekstdə uşaqların planlaşdırma, vaxtı idarə etmə, özünə inam, özünü tanıma və əzmkarlıq kimi bacarıqları sənət vasitəsilə öyrənə biləcəkləri mövzusunda maarifləndirici seminarlar və fəaliyyətlərin təşkili vacibdir.
Xüsusilə az öyrənilən erkən uşaqlıq (0-6 yaş) üçün kitab, nağıl, musiqi, rəqs, oyun və hekayələri birləşdirən fəaliyyətlər həyata keçirilə bilər.
Layihə inkişaf təcrübəsi idrak və sosial cəhətdən daha bacarıqlı 15-18 yaş qrupu üçün film, animasiya, fotoqrafiya, vizual və rəqəmsal dizayn, yaradıcı yazı kimi sənətin müxtəlif sahələrini bir araya gətirən seminarlarda əldə edilə bilər.
Ailələrin məsuliyyəti nədir?
Tədqiqatlar uşaqların incəsənət vasitəsilə əhəmiyyətli qazanc əldə etdiyini göstərsə də, sənət emalatxanalarını xüsusi istedad tələb edən proqramlar kimi görən və hətta onları məktəb uğuruna əngəl kimi qiymətləndirən ailələrin sayı kifayət qədərdir. Ailələrin bu cür seminarları akademik proqramlar qədər dəyərləndirməsi uşaqların iştirak və davamiyyət nisbətinə çox təsir edir. Bundan əlavə, ailələrin övladlarında sənətə həvəs və maraq oyatmaq üçün məhəllələrindəki proqramları araşdırmaları faydalı olardı. Ailələrin övladlarına təzyiq göstərmədən həvəsləndirilməsi xor, rəqs, teatr və ya rəsm, gil və heykəl sərgiləri kimi şoulara ailə olaraq qatılmaq mədəniyyət və incəsənətə maraq toxumlarının səpilməsini təmin edir.
SİA məsələ ilə bağlı araşdırma apararaq deputat, sosioloq və ekspertlərin fikirlərini öyrənib.
Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin deputatı Ceyhun Məmmədov fikirlərini bu cür ifadə edib: “Hesab edirəm ki, bunun bir sıra müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Bu daha çox ailələrin özündən asılıdır. Bir gəncin formalaşmasında onun ailəsinin böyük rolu var və ailə özü övladını təhrik etməlidir, ona təbliğ etməlidir. İncəsənətə, rəsmə, idmana, musiqiyə maraq ailədən başlayır. Yəni, ailə özü bu təbliğatı aparmalıdır.
Eyni zamanda bu istiqamətdə məktəblərdə təbliğatın aparılmasına ciddi ehtiyac var. Məktəblər yönləndirilməlidir. Kütləvi informasiya vasitələrində də bu təbliğatı biz aparmalıyıq. Yəni, ümumən gənclər arasında bu istiqamətdə çox ciddi işin aparılmasına ehtiyac var. Dünən cənab Prezident gənclərlə görüşündə bir çox vacib məsələlərə toxundu. Yəni, bu məsələ belədir ki, gənclər mütləq yönləndirilməlidir, onlara istiqamət verilməlidir. Bunun üçün hesab edirəm ki, biz tədbirlər planı hazırlamalıyıq.
Sistemli iş getməlidir. Aidiyyəti qurumlar tərəfindən davamlı təbliğat aparılmalıdır. Bu istiqamətdə ardıcıl işlər görülməlidir ki, biz bu istiqamətdə qarşımıza qoyduğumuz məqsədlərə, hədəflərə nail ola bilək.
Təəssüf ki, son vaxtlar ailələr hamısı çalışır ki, onların övladları yalnız ali təhsil alsın, diplomlu olsun. Yəni, hesab edirəm ki, heç də hamının ali təhsilli olmasına ehtiyac yoxdur. Əgər bir gəncin, bir şagirdin buna marağı, həvəsi yoxdursa onu buna təhrik etmək heç bir effekt verməyəcək. Ona görə hesab edirəm ki, indiki dövrdə bir sıra peşələrin də yaxşı biliciləri onu yaxşı mənimsəyənlər yaxşı da yaşayırlar. Ona görə bunu biz nəzərə almalıyıq, elə formada istiqamət qurmalıyıq ki, gələcəkdə gənclərimizin bu sahəyə olan marağının davamlı olmasına nail ola bilək. Əks halda getdikcə maraq daha da azalacaq, daha da çətinliklər olacaq. Ona görə biz bunun üçün müəyyən addımlar atmalıyıq ki, qarşımıza qoyduğumuz hədəf və məqsədlərə nail ola bilək”.
Yazıçı-kulturoloq, analitik ekspert Aydın Xan Əbilov: “21-ci əsr özü ilə yeni texnologiyalar, həyat tərzi, xidmət sahələri gətirdi. Bu sahələr əvvəlki peşələrin bir qisminin aradan çıxmasına səbəb oldu. Bildiyimiz kimi, 20-ci əsr mexanika və avtomatlaşdırma əsri idi. 20-ci əsr həm də internet, sosial şəbəkələr, şəbəkələşmə və süni intellekt əsridir. Bunun da özünəməxsus dəyərləri və sahələri yaranıb. İndi isə ən çox xidmət sahələri inkişaf edib. Yəni, restoran, turizm, nəqliyyat, logistika və s. Gənclərin incəsənətə, kreativ sahələrə meyli get-gedə azalmaqdadır. Çünki onlar görür ki, incəsənətin klassik-akademik formalarından pul qazanmaq mümkün deyil. Gənclər yaşlı nəsilə nisbətən daha maksimalist olurlar. Onlar, “İndi olsun, tez olsun və nə isə qazanım” prinsipi ilə yaşayırlar. Bu bütün dünyada belədir, o cümlədən də Azərbaycanda.
Şou-biznes və mədəni biznesin müxtəlif yeni sahələri yaranıb. Fikir versəniz, orada iri həcmli böyük bədii əsərlər yox, tez başa gələn kliplər və filmlər daha tez yayılır.
Gənclər bunlara daha çox maraq göstərir. Onlar pul qazanmaq üçün daha çevik və yeni sahələrə meyl edirlər. İndi “viner”lərin, “youtuber”lərin hətta jurnalistləri də üstələdiyini görürük. Yəni, gənclərin bu sahələrə meyl etməsi normal qarşılanmalıdır.
Hər hansı bir müğənninin soyunmağı insanlara daha çox maraqlıdır, nəinki onun hər hansı bir sənət əsərini ortaya qoymağı. Hər hansı bir tanınmış adamın zorlanması ilə bağlı xəbərlərə milyonlarla baxış var, nəinki onun hər hansı bir əsəri. Bu səbəbdən gənclər bu yeniliklərə meyl edir”.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov: “Pandemiya şəraiti təhsil üçün böyük çağırışlar ortaya qoydu. Peşə təhsili üçün bu çağırışlara cavab vermək, bir qədər çətin oldu. Çünki peşə təhsili mahiyyət etibarilə praktiki təlimlər və istehsalat təcrübəsinə əsaslanan bir öyrənmə prosesidir.
Peşə seçiminin fərdi və ictimai tərəfi var. Əfsuslar osun ki, bizdə ictimai tərəf nəzərə alınmır. İnsanlar daha çox peşənin fərdi tərəfini nəzərə alırlar ki, bu ixtisasını başa vurduqdan sonra özümə necə karyera qura bilərəm. Amma çox az insan idealist olaraq düşünür ki, ölkəm, millətim üçün necə yardımçı ola bilərəm. Bu da peşə seçimində problemli tərəfdir.
Perspektivli peşələr:
-Bank işçisi,
-Kompyuter mühəndisi
-İT mühəndisi
-Qida sahəsində mütəxəssis,
-Mailiyyə sahəsi
-İxtisaslaşmış həkimlər
-Sənaye mühəndisləri
Perspektivsiz peşələr:
-Beynəlxalq münasibətlər,
-Sosial və humanitar sahələr,
-Pedaqoji ixtisaslar
Əvvəllər insan əməyi hər bir sahədə lazım olurdusa, texnologiya inkişaf etdikcə tədricən işçi qüvvəsinə ehtiyac qalmır. Artıq dünyada əksər sahələr robotlaşdırılır. Bu inkişaf peşə seçiminə də öz təsirini göstərir. Belə ki, əvvəllər “hörmətli” hesab edilən peşə və ixtisaslar indi məzunlar tərəfindən seçilmir, peşə və ixtisaslar məzunların seçiminə görə nüfuzlu və nüfuzsuz peşə və ixtisaslara bölünür.
Bəzi ixtisaslarda isə rəqabət demək olar ki, yoxdur. Buna səbəb kimi bazar iqtisadiyyatında bu ixtisaslara olan tələbatı göstərmək olar: Məsələn, müəllimlik ixtisasının seçilən ixtisaslar arasında ilk yerdə olması sevindiricidir. Amma heç bir peşə bir başqa peşədən aşağı və ya yuxarı sinifləndirilə bilməz. Cəmiyyət bir bütündür və hər bir peşənin öz yeri var. Və eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı bir qurumun ixtisas və peşələri sinifləndirməsi də düzgün deyil.
Belə ki, uzun müddətli strateji planlarda hansısa ixtisasa ehtiyac olduğu görülürsə, dövlət bu ixtisasları daha irəli çəkməlidir. Cəmiyyətdə bu ixtisasların təbliğatı aparılmalıdır. Məzunların bu istiqamətə yönləndirilməsi həyata keçirilməlidir. Bu təkcə məzunların seçiminə buraxılsa, dövlət dəstəyi olmasa, 4-cü sənaye inqilabının tələbi olan DATA elmi, DATA-analitik, humanitar sahələr, şəxsi psixoloq, şəxsi mentorluq, yeni yaranan və yeni yaranmada olan peşələrə kadr çatışmazlığı olacaq: Bu peşələrə ölkə miqyasında ehtiyac olanda isə ali məktəblərin həmin kadrları yetişdirmədiyi, vaxtında həmin ixtisaslar üzrə fakültələr açılmadığı üçün biz yenə də inkişafda olan ölkələri izləməli olacağıq.
Ölkə miqyasında ixtisasların siyahısına yenidən diqqət yetirmək lazımdır. Eyni zamanda ixtisaslar haqqında məzunlara məlumat verilməlidir. Şagirdlərin öz maraqları, öz istedadları istiqamətində ixtisaslar seçməsi təmin edilməlidir. 50 il bundan qabaq bir ali təhsil almaq, yəni 5 il oxumaq sonra 25-35 il ondan istifadə etməyə bəs edirdi. İndi isə öz ixtisasımızı ən azı 4-5 dəfə dəyişməliyik. Bir ali təhsil kifayət etmir. “Asan xidmət” çox şeyi dəyişdi. Onun kimi informasiya kommunikasiyasına əsaslanan yeni xidmətlər əmələ gələcək. Elektron hökumət olacaq ki, məmura çox da ehtiyac qalmayacaq”.
Şəhər sakinləri isə məsələyə bu cür münasibət bildirib:
Şəhər sakini Sona Şıxəmirli: “Belə bir şey də var ki, nəinki bəzi gənclərdə incəsənətə həvəs ölüb, hətta heç onlarda bu həvəs yaradılmayıb belə. Uşaqlar uşaqlıqdan ancaq standart peşələrə meyilləndirilir. Onlar da böyüdükcə, bir gənc kimi formalaşdıqca incəsənətə meyil göstərsə, sırf bu işdə pul yoxdu deyə, ya valideyin qohum-əqrəbanın sözü ilə həvəsdən salınır, ya da elə özü məcbur olur ki, dolana bilmək üçün başqa işdə çalışsın”.
Şəhər sakini Aysu Məmmədova
“Çünki ölkədə bunlara nə kifayət qədər qiymət verən, nə də gəncləri bu işə həvəsləndirib irəli çəkməyə çalışan yoxdur. Gənc görür ki rəsmlə, incəsənətlə pul qazana bilmir, seçdiyi sahə ilə özünü dolandıra bilməyəcək və məcbur qalıb başqa sahənin ardınca gedir. O sahəyə ilişəndən sonra günlük qayğıları və dərd-səri başlayır. Beləcə sənət də unudulub gedir”.
Şəhər sakini Ləman Babazadə: “Mənim fikirimcə hazırda qərb musiqi alətlərini ifa edən gənclərin sayı azlıq təşkil etməkdədir. Bunun səbəbi isə valideynlərin uşaqları kiçik yaşda öz istəklərinə uyğun yönləndirməsidir. Ancaq milli alətlərimizə üstünlük verilməsi də danılmazdır. Qərb alətlərindən istifadə edənlərin azlığını gəlirlərin həddindən artıq aşağı olmasında görürəm. Bununla yanaşı rəsmə, incəsənətə, idmana maraq azalıb. Bildiyiniz kimi 2019-cü ildən bu yana ölkəni və dünyanı koronavirus öz ovcuna alıb. Bunun nəticəsində insanlar cəmiyyətdən kənar qalmaq məcburiyyətində olduğu üçün idman zallarından, incəsənət kurslarından səmərəli istifadə edə bilmir. Həmçinin insanlarda passivlik yaranır. Psixoloji cəhətdən dəyişikliklər müşahidə olunur. Ən əsası isə bunlar bir başa dünyagörüşlərində təsir edir. Nəticədə incəsənətə, rəsmə, musiqiyə, idmana olan maraq azlıq təşkil edir. Daha çox telefon internet, sosial şəbəkələrə üz tuturlar”.
Ayşən Vəli ,
