Azadlıq radiosunda çox kəskin danışdıq 2011-də: kimsə, yaxud xalq da kitab oxumursa, cəhənnəmə ki!..
“Deyirik ədəbiyyat verilişlərimiz yoxdu. Amma ədəbiyyatımız varmı?”
01.01.2011
İlham Tumas:– Deyirik ədəbiyyat verilişlərimiz yoxdu. Amma ədəbiyyatımız varmı? Aydın Xanın yazdıqları doğrudanmı böyük ədəbiyyatdır? Bəlkə siz özünüzü doğrudan dahi yazıçı hesab edirsiniz?..
Aydın Xan:Dünyanın heç bir yerində belə bir şey yoxdur ki, intellektual mülkiyyəti havayı versinlər, hələ bir xalq da, İlham da fors eləsin ki, Aydın Xan kimdir ki, onun əsərini oxuyum. Oxumursan cəhənnəmə oxu… Azadlıq Radiosunun “Pen klub” verilişində müzakirəmiz bu mövzudadır:TV-lərdə ciddi mədəniyyət, ədəbiyyat verilişləri niyə azdır?Retinq dalınca qaçmaq bir xəstəlikmi, yoxsa bazarın haqlı tələbimi?
Müzakirədə TV mütəxəssisi Zeynal Məmmədli (telefonla), studiyada kultoroloq Aydın Xan Əbilov, eləcə də yazarlar İlham Tumas, Cəlil Cavanşir, Elmin Həsənli iştirak ediblər.
Aydın Xan:– Bu çox ciddi və aktual problemdir. Söz yox ki, televiziya bir biznes sahəsidir və televiziya sahibləri də ona biznes sahəsi kimi baxırlar.Amma televiziya həm də bir mədəniyyət hadisəsidir və ən çox insanlarıın diqqət mərkəzində olan KİV-dir. Son vaxtlar telekanallarda az-çox olan mədəniyyət verilişlərinin də hamısının səviyyəsinin aşağı düşməsini müşahidə edirik və bu çox təhlükəli tendensiyadır. Bu tendensiya cəmiyyətin səviyyəsinin daha da aşağı düşməsini diqtə edir. Rusiya, Türkiyə telekanallarında gedən mədəniyyət, ədəbiyyat verilişlərin də səviyyəsi göz qabağındadır, bizimkilərin də. Onsuz da intellektual səviyyəsi aşağı olan cəmiyyəti bu telekanallar sürü səviyyəsinə və düşüncəsinə aparır. Əgər bu ölkədə “iki ceyran götürək, gedək Nabrana keyf eləyək” mahnısı aylardır hitdirsə, hamı ona qulaq asırsa, indi görün, bunun ədəbiyyatı nə gündədir.
AzadlıqRadiosu:
Elmin Həsənli (sağda)
– Televiziya fəaliyyətini davam etdirmək üçün bazarın diktəsini yerinə yetirmək, həmçinin də mədəniyyətə, ədəbiyyata – bir sözlə yaradıcılığa səviyyəli münasibətin aradan çıxmamasına kömək etmək mümkündürmü?
Zeynal Məmmədli:– Təbii mümkündür. Qərbdə İtimai Televiziyalar da məhz o kommersiya televiziyalarının proqram siyasətində yalnız gəlir gətrən şeylərə meyl etməsinin qarşısını almaq üçün idi. Bizdə də çıxış yolu odur ki, büdcədən maliyyələşən Naçıvan da daxil 3 telekanalımız var, bax bu məsələlərə önəm vermələri onların qanunla borcudur. Yəni dünyanı buradan, buranı da dünyadan xəbərdar etsinlər. O cümlədən də humanitar dünyamızı bizə çatdırsın.Bir sözlə kütlə virusunun yayılmasına yox, o virusun qarşısının alınmasına, insanların özünü ifadə etməsinə, fərdin üzə çıxmasına meydan açsın. Bu cür şərait əlbəttə var.
AzadlıqRadiosu:– Mədəniyyət kanalı da açılır.
Zeynal Məmmədli:– Bəli. Sadaladığımız dövlətdən maliyyələşən bu televiziyaların hər birinin ayrılıqda büdcəsi Qafqazdakı bütün televiziyaların büdcəsi qədərdir. Yəni biz burada vəsait çatışmazlığını heç cür bəhanə edə bilmərik. Sadəcə istək yoxdu. Və əgər istək yoxdursa, o cür telekanalların sayını nə qədər artırsanız da yenə o deyilən hitlərdən uzağa gedə bilməyəcəyik. Hit əslində hansı prosesin getdiyinin göstəricisidir.
AzadlıqRadiosu:– Elmin bəy, indinin bayağı hesab edilən, amma hit olan mahnıları sizi cəlb edirsə, nədən edir, etmirsə özünüzü onlardan necə sığortalayırsınız?
Elmin Həsənli:- Əlbəttə ki, cəlb eləmir. Yəni bu sırf zövq məsələsidir. Zövq isə səviyyə ilə – yəni təhsil, dünyagörüşü və sairlə formalaşır. Adı çəkilən mahnılara əgər daha çox insanlar, gənclər qulaq asırlarsa, deməli onların təhsil səviyyəsi, mədəni səviyyəsi, dünyagörüşü aşağıdır. Əgər təhsil səviyyəsi aşağıdırsa, bunun günahı təhsil sistemindədir. Bura digər parametrlər də əlavə olunursa deməli problem ümumi sistemdədir.
İlham Tumas
Televiziyaların da ancaq şouya, ucuz mədəniyyətə meyllənməsinin də səbəbi sistemdir. Bu gün Azərbaycanda televiziyaların müstəqil olmadığını hamı bilir. Hakimiyyət doğrudanmı Azərbaycanda ciddi mədəniyyətin formalaşmasını, insanların savadlılıq səviyyəsinin qalxmasını istəyir? İstəmir. Bütün meyxana yarışmaları, “yeni ulduz”lar və sair verilişlər də onsuz da gedən deqrodasiyanı daha da sürətləndirməyə, kəskinləşdirməyə hesablanıb. Bax deyilən musiqilərin də hitə çevrilməsi məncə bunun nəticəsidir.
AzadlıqRadiosu:– Elmin bəy, bax siz, qələmi və dünyagörüşü olan bir gənc kimi televiziyada ədəbiyyata dair hansı verilişi görmək istərdiniz? Nə təklif edərdiniz?
Elmin Həsənli:– Ümumiyyətlə ədəbiyyat haqqında veriliş olsa, o qədər də maraq doğurmayacaq. Bu doğrudur. Amma müəyyən debatlar, müzakirələr ola bilər. Amma sırf ədəbiyyatla bağlı verilişlər olsa, o qədər də baxılmayacaq. Bu təkcə Azərbaycanda yox bütün dünyada belədir. Ən çox baxdığımız türk kanallarıdır. Onların heç birində sırf ədəbiyyat verilişləri yoxdur.
Cəlil Cavanşir:– İstənilən sahə üzrə televiziyalarda maraqlı veriliş etmək mümkündür. O cümlədən də kifayət qədər seyrci toplaya bilən ədəbiyyat verilişi də eləmək mümkündür. Amma bütün televiziyalar daha çox şouya meyllidir. O cümlədən də dövlətin maliyyələşdirdiyi televiziyalar. Əslində gözardı edilib kənarda qalan yetərincə təbliğ olunmalı, diqqət ayrılmalı ciddi məsələlər var. Düşünürəm ki, televiziyada çox mükəmməl səviyyədə verilişlər hazırlayıb təqdim etmək mümkündür. Bunun üçün televiziyalarımızda kifayət qədər potensiallı gənclər, intellektual insanlar var. Onlar baxımlı və maarifləndirici ədəbiyyat və mədəniyyət verilişləri təqdim edə bilərlər. Mən Elminlə razılaşmıram verilişlərin maraqlılığı məsələsinə münasibətdə.
Aydın Xan
Həftədə, yaxud 15 gündə bir hansısa televiziyada bir ədəbiyyat verilişi olsa, təbii ki, bu cəmiyyətin üzvü olan biz yazarların da xalqla, millətlə, bir birimizlə paylaşacağı şeylər var. Bunun üçün təbii ki, belə bir tribunamız olmalıdır. Ona görə də bu şoulardansa ədəbiyyat verilişinə və daha ciddi mədəniyyət proqramlarına da ehtiyac var. Belə verilişlər hətta ədəbiyyatın inkişafına da təkan verərdi.
İlham Tumas:– Deyirik ədəbiyyat verilişlərimiz yoxdu. Amma ədəbiyyatımız varmı? Aydın Xanın yazdıqları doğrudanmı böyük ədəbiyyatdır? Bəlkə siz özünüzü doğrudan dahi yazıçı hesab edirsiniz? Ədəbiyyat yaranmalıdır. Ondan sonra ədəbiyyat haqqında mübahisələr olmalıdır. Yoxsa, yerindən duran deyir ki, televiziyalarda ədəbiyyatla bağlı veriliş yoxdur. Televiziyaların ədəbiyyatla bağlı veriliş eləməsi ilə ədəbiyyat yaranmır.
AzadlıqRadiosu:– Bu qədər inamlı deməkdə, kifayət qədər maraqlanır, oxuyursunuzmu indiki ədəbiyyatı?
İlham Tumas:– Təbii. Mən məsələn, indiki cavan yazarların çoxunun roman adlı əsərlərini oxumuşam. Adını qoyurlar postmodernist roman. Amma bu postmodernist roman, əslində reportajdan ibarətdir. Hansısa bir səfərin reportajını sən roman adı ilə oxucuya sırıya bilməzsən. İl yarım əsgərlikdə olur, gəlib roman yazır. Qardaş olmaz axı belə….Burlar roman deyil, ədəbiyyat deyil. Ədəbiyyat yaranmalıdır.
Aydın Xan:
Zeynal Məmmədli
– Dostum İlham bəzi şeyləri qarışdırdı bir- birinə.. Məsələn, mənim vecimə deyil ki, məni kimsə oxuyur, ya yox. Cəhənnəmə oxusun. Mənim düşüncəmdi yazmışam, İlham oxumur, kasıb, taksi sürücüsü oxumur, mənim vecimə deyil. Prinsip etibarı ilə onsuz da biz fikirlərimizi havayı paylayırıq. Dünyanın heç bir yerində belə bir şey yoxdur ki, intellektual mülkiyyəti havayı versinlər, hələ bir xalq da, İlham da fors eləsin ki, Aydın Xan kimdir ki, onun əsərini oxuyum. Oxumursan cəhənnəmə oxu.
İlham Tumas:– Danışığına, fikir ver, əl-qolla danışma…
Aydın Xan:– Söhbət səndən getmir. Ümumiyyətlə deyirəm.
İlham Tumas:- Onda məxsusi mənə işarə eləmə. Mənimlə elə danışma.
Aydın Xan:- Söhbət 20 faizdən gedir. Elə sən də o 20 faizin içindəsən. Biz o 20 faiz oxucunu formalaşdırmamışıq. İlham deyir ki, televiziyalar ədəbiyyatı, zövqü formalaşdırmamalıdır. Siz nə danışırsınız. Onda 500 tirajla çıxan qəzet, kitabmı formalaşdırmalıdır ədəbi zövqü…
İlham Tumas:- Televiziya zövq formalaşdırmır. Sən kultroloqsan, amma bilmirsən ki, kultroloji hadisə necə formalaşır.
Aydın Xan:- Televiziya ən böyük düşüncəyə təsir edən …
İlham Tumas:- Kütləvi düşüncəyə.
Aydın Xan:– Və özümüzdən asılı olmayaraq hər gün bizim evimizə girən, uşaqlarımızı, zamanımızı, işlərimizi əlimizdən alan bir silahdır. Və onun birinci funksiyası məhz zövq formalaşdırmaqdır. Rusiya telekanallarında Dostoyevskinin romanları serial şəklində nümayiş etdirilənin sabahı, onun kitabı 40 min tirajla satılır. Orxan Pamuk, efirdə bir kitabın adını cəkir, səhəri həmin kitab 10 min tirajla satılır. Normal çəmiyyətlərdən gedir şöhbət. Amma Azərbaycanda biz oxuculara yalvarırıq ki, ədəbiyyat, kitab oxuyun. Şəxsən mən əvvəllər yalvarırdım ki, oxusunlar. İndi heç vecimə də deyil. Cəhənnəmə oxusunlar. Birbaşa cəmiyyətə deyirəm, oxumursunuz cəhənnəmə oxuyun. Uşaqlarınız narkoman olacaq, qızlarınız Dubaya gedəcəklər. Sürü halında olacaqsınız. Mən Dostoyevski, Pamuk, ya kimsə olmağa iddialı da deyiləm. Bunu bir kultroloq kimi deyirəm.
Cəlil Cavanşir:– Mən televiziyanın zövqü formalaşdırmadığı fikrilə razı deyiləm. Cəmiyyətə hər gün nəyi təqdim edirsənsə, kütlə tədricən o şeylərə alışır. Bəlli siyasət götürməklə kütləni istənilən şeyə alışdırmaq mümkündür. Bizim kütləni əvvəl kölə kimi düşünməyə alışdırdılar. Sonra da bu ucuz şouları yeritdilər onun beyninə. Bundan sonra təbii ki. kütlə intellektual olmayacaq. Ancaq heç olmasa kütləyə zövqlü şeylər təqdim etmək lazımdır ki. o bir balaca da olsa bu proseslərə qatılıb aktiv iştirak etsin. Məncə məhz bu məsələdə televiziyaların rolu vacibdir.
Zeynal Məmmədli:– Bilirsiniz, televiziya ilə bağlı akademik araşdırmalar var. Amerika, Türkiyə ilə bağlı misallar gətirmək olar bu məsələyə aid. Məsələn, televiziyadan əvvəlki və televiziya dönəmindəki Türkiyə. Mən təxminən 1995-2000-ci illər arasında aparılmış araşdırmalarla tanışam.Təsir dəhşətlidir. İnsanların davranışında – geyimində, danışığında televiziyadan bəlli davranışlar aşılanır. Önəmli olan odur ki, sən kütləyə bir şeyi dəblə verirsən. O bəzən anlamasa da, dəbdədirsə sadəcə yamsılamaqla bunu mənimsəyir. Kütlə nədir, cəmiyyətin bir hissəsi. Kütlə nə qədər azdırsa, cəmiyyət o qədər irəlidədir. Kütlə nə qədər çoxdursa, bizdəki kimi cəmiyyət o qədər geridədir. Ona görə mən o televiziya ilə bağlı deyilənlərin bir az dəqiqləşdirilməsinin tərəfdarıyam. Televiziya çox qüdrətli silah olduğu üçün də dünyanın hələ heç bir dövləti radio tezlikləri hələ öz inhisarından çıxartmayıb.
İlham Tumas:– Ədəbiyyatı necə inkişaf etdirmək kimi sualı qoymağın özü diletantlıqdır. Ədəbiyyat bəlli bir prosesin içində inkişaf edir. Seriallar cəkməklə buna nail olunması fikri ilə razıyam. Bundan başqa tərcümə ədəbiyyatı ilə məşğul olmaq lazımdır. Məsələn ruslar bu yolla bütün Avropanın ədəbiyyatını, fəlsəfəsini və psixologiyasını gətirdilər öz dillərinə. Bizdə hələ indi yavaş-yavaş tərcümələr edilir. Amma indiyədək hansı tərcümə ədəbiyyatı olub? Ədəbiyyat sözdürsə, sözlər rövnəqlənməlidir. Fikrimcə, bütün bu yükü, televiziyaların, qəzetlərin boynuna atmaq olmaz. Real iş görmək lazımdır.
Verilişin aparıcısı və proqramdan əsas məqamları yazıya köçürən İlqar Rəsul, prodüsser Gülər Miryəhya.
