Çağdaş tənqidimiz: problemlər, mülahizələr. Ekspertlərin və Aydın Xan Əbilovun elmi polemikada intellektual-kulturoloji mövqeyi. II yazı – Ardı

Əvvəli burada: https://yenimedia.net/2022/10/28/cagdas-t%c9%99nqidimiz-probleml%c9%99r-mulahiz%c9%99l%c9%99r-ekspertl%c9%99rin-v%c9%99-aydin-xan-%c9%99bilovun-elmi-polemikada-intellektual-kulturoloji-movqeyi-i-yazi/

http://www.facebook.com/posted.php?id=1121148960&share_id=164665688606&fragment=share_footer164665688606&comments#/note.php?note_id=161910472514

İndiki dövrdə sanki hər bir tənqidçinin öz «ideologiyası», «estetikası» və öz «kriteriyaları» var: yerlibazlıq, qrupbazlıq, təşkilatbazlıq, mənafebazlıq, ümumən «bazlıq» kriteriyaları… Bu da xaosa gətirib çıxarır. Estetik-ideoloji kriteriyaların müəyyənləşdirilməsi ədəbi tənqidin qarşısında duran ciddi məsələlədən biridi.
Və nəhayət, arzu edərdim ki, bizim tənqidçilərimizin özünün bir müstəqil təşkilatı olsun. Nə qədər ki, tənqidçi hansısa bir təşkilatın daxilindədi, hansısa bir qurumdadı, hansısa bir qəzetdə, yaxud jurnaldadı, məcburən, zorən həmin qurumun, təşkilatın, jurnalın fikrini ifadə edəcək. Əgər tənqid ideal dərəcədə obyektiv olmalıdısa, heç olmasa tənqidçilərin öz aralarında birləşdiyi nəsə bir qurum olmalıdı. Bir-biri ilə fikir mübadiləsi eləmək, bir-birini yeri gələndə mətbuatdakı təhqirlərdən, hücumlardan qorumaq üçün.
Madam ki, Rahid müəllim bu yükü öz üzərinə götürübdü, elə özü təşəbbüs göstərə bilər və məncə, bizim tənqidçilərimizi nəsə bir bir qurumda birləşdirmək olar. Mənə elə gəlir ki, bu məsələnin üzərində gələcəkdə düşünməyə dəyər.
Sizə səbrinizə görə, Rahid müəllimə isə məruzəsinə görə minnətdarlığımı bildirirəm. Sağ olun.

NƏRGİZ CABBARLI: Burada tənqidlə bağlı nə qədər problemlər qabardıldı. Söhbət hətta tənqidçinin bugünkü sosial vəziyyətinə qədər gedib çıxdı. Amma mən istərdim ki, ilk növbədə tənqidin metodologiyası barədə danışım.
Tənqidçi metodologiyanı, nəzəriyyəni, dünya ədəbiyyatını bilməli, dünya ədəbiyyatında gedən müasir prosesləri izləməlidi. Və məhz bu məqamdan çıxış edib bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yaranan hər hansı bədii nümunəyə qiymət verməyi bacarmalıdı.
Amma bütün bunlarla bərabər tənqidçinin özünün daxili obyektivlik hissi yoxdusa, mənə elə gəlir ki, o istəyir dünya ədəbiyyatını gözəl bilsin, ya zəif bilsin, ortabab bilsin, bunun bir nəticəsi olmayacaq. Təəssüf ki, bizim müasir tənqidimizdə məhz obyektlik hissi zəifdi.
Bizim müasir ədəbi mühitdə zəif olan bir cəhət də tənqidi qəbul etmək bacarığının olmamasıdır. Nə yazıçılarımızda, nə də şairlərimizdə bu yoxdu. Hətta tənqidçilərimizin özlərində belə tənqidi qəbul etmək, tənqidi düşmənçilik və qərəz kimi qəbul etməmək bacarıqları təəssüf ki, həddindən artıq azdı. Və bu da nəticədə ədəbi mühitdə müəyyən qarşıdurmalara, müəyyən fikir ayrılıqlarına gətirib çıxarır.
Hardasa on ilə yaxındı ki, bu problem fərqli qurumlar, fərqli insanlar və hətta tənqidçilər özləri tərəfindən tez-tez qaldırılır. Ümumiyyətlə, tənqidə ehtiyac varmı? Tənqid bu gün yazıçıya nə verə bilər? Cəmiyyətə nə verə bilər? Bilirsiniz, bu problemlər, sadalanan suallar təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında meydana çıxmır, təkcə bizim tənqidimizə aid deyil. Bu, postsovet məkanında, Rusiyanın özündə də qaldırılır. Bu o deməkdir ki, sovet ideologiyasının formalaşdırdığı, yəni tənqidlə bağlı formalaşdırdığı fikirlər beynimizdən silinməyib. Biz nə qədər desək də ki, bizdə müasir tənqid yaranıb, müasir tənqidçilərimiz həm ədəbiyyata, həm tənqidə tamam fərqli yanaşmağa başlayıblar, elə deyil.
İlin nəsri, ilin poeziyası ilə bağlı bu gün məruzələr hazırlanır. Bunun özü sovet dövründən qalma ənənənin hələ də davam etməsi deməkdi. Əgər bu gün də illərə nəzər salaraq ədəbiyyata nəzər salmaq məcburiyyətindəyiksə, bu o deməkdi ki, sovet dövründən qalma ənənələr hələ bizim təfəkkürümüzdən silinməyib. Yəni dəyişiklik bir o qədər də yoxdu. O ki qaldı məruzədə bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Rahid müəllim, bu da postmodernizmlə bağlıdı.
Bilirsiniz, bu, bir mərhələdi, bu, bir dövrdü. Və bunun təsirindən qurtarmaq da mümkün deyil, bunu istiqamətləndirib dəyişmək də mümkün deyil. Bu, öz təbii axarıyla olmalıdı. Rusiyada postmodernizmlə bağlı mərhələ 60-cı illərdə başlandı. Biz hələ indi 2000-ci ilin əvvəllərində başlayırıq. Amma indi-indi biz hələ bu cərəyandan danışırıq. Bunun necə deyim, ilkin xüsusiyyətlərini hiss edirik. Yəni bu elə bir mərhələdi ki, mütləq bizim ədəbiyyatımızda da olmalı idi, təsirini göstərməli idi. Bu təsirlə gözəl nümunələr də yaranıbdı. Və bundan sonra ola bilər yaransın.
Mən bir də onu qeyd etmək istəyirəm ki, Aydın Xan da bunu qeyd etdi, həqiqətən də, bizim tənqidçilər istər mənəvi-psixoloji cəhətdən təzyiqlərə məruz qalır, istər sosioloji durumları o dərəcədə yaxşı deyil. Yəni bütün ədəbiyyatçılarda nə cürdüsə, bizdə də elədi. Amma buna baxmayaraq, bir söz var: «Tı dolcen slucitğ, a ne obslucivatğ». Yəni burada tənqidçinin ədəbiyyata töhfəsindən söhbət gedə bilər. Amma bizim, təəssüf ki, müasir tənqidimizdə rast gəlinən məqalələrin böyük əksəriyyətində yazıçıya xidmətdən söhbət gedir, ədəbiyyata yox. Mətnə dəyər verməkdənsə, ümumi şəxsi münasibət zəminində yazıçının özü dəyərləndirilir. Yəni biz buna yox deyə bilmərik, göz yuma bilmərik, bu var. Və bu gün bura gələndə də mən özüm çıxış etməkdən çox, məruzəni dinləməkdən çox – yəni biz hamımız bir-birimizi tanıyırıq, yəni hər birimiz bilirik ki, Rahid müəllim tənqidlə bağlı nə düşünür, Aydın nə düşünür, Vaqif müəllim nə düşünür, yəni mən bunu bilirəm – istərdim ki, Gənc Alimlər Şurasının üzvlərinin biz tənqidçilər haqqında, bizim yaradıcılığımız haqqında nə düşündüklərini eşidəydik. Bəlkə elə biz özümüz üçün yazırıq, bəlkə bizim imzamızdan heç kəsin xəbəri yoxdur? Və belə bir müzakirəni keçirdiyinə görə o Şuraya, həm də Sizin muzeyinizə dərin təşəkkürümü bildirirəm.
Və dəvətinizə görə də çox sağ olun. Və mən istərdim ki, gələcəkdə bu alimlərlə tənqidçilərin əməkdaşlığı da davam etsin.
ƏSƏD CAHANGİR: Bizim ədəbiyyatımızda postmodernizm problemi ciddi şərhini gözləyən məsələdi. Bu, problem birbaşa tənqidin durumunun göstəricisidi. Məsələn, Çingiz Hüseynov «Fətəli fəthi» romanını yazıb – təxminən 30 il bundan qabaq, İsa Hüseynov «İdeal» romanını yazıb 80-ci illərin əvvəllərində. Və bu əsərləri, xüsusən də «İdeal»ı bizim oxucu başa düşmədi. Daha doğrusu, tənqid buna qiymət verə bilmədi. Ya bunun üzərinə hücuma keçdilər, ya da ilahiləşdirib tərif elədilər. Hətta Kamil Vəli Nərimanoğlunun bir sözü var idi, deyirdi ki, mən bu əsəri başa düşmürəm, ona görə də bunun haqqında söz deməyə özümü mənən haqlı hesab etmirəm. Mən Kamil Vəli Nərimanoğlunu tənqidçi yox, ədəbi dil tarixçisi hesab eləyirəm, sadəcə, tənqidi yazılar da yazır hərdənbir. Odur ki, Kamil müəllimin bu sözü deməyə haqqı var, amma hər hansı tənqidçinin bu cür düşünməsi və özünü bu tərzdə sığortalaması absurd bir şey olardı.
…İndi – üstündən iyirmi il keçəndən, postmodernizm nəzəriyyəsi haqqında Azərbaycan oxucusunun, ədəbiyyatçısının təsəvvürüləri müəyyən qədər formalaşandan sonra dönüb geri baxır və görürük ki, «İdeal» danılmaz postmodernist tərəfləri olan romandı. Ümumiyyətlə, Ekonun «Qızılgülün adı»nı yazdığı vaxtda Azərbaycan ədəbiyyatında eyni sanbalda, eyni çəkidə, mən deyərdim ki, hətta ondan üstün bir əsər meydana çıxıb. Tənqidin isə ona qiymət vermək üçün lazımı elmi-intellektual gücü olmayıb. Romana həsr olunan yazılarlda belə bir analitik şərhin yerini oxucu məhəbbəti, sevgisi, hətta romantik dərəcədə böyük sevgi tutub. Nəticədə bu gün 80 yaşlı, xəstə İsa Hüseynov Mərkəzi Univermağın qarşısındakı beşmərtəbəli binanın sonuncu mərtəbəsindəki otağında tənha oturub, aşağı da düşə bilmir, gözləyir ki, nə vaxt Azərbaycan tənqidçiləri onun ağır zəhmətinə qiymət verəcək, onu dünyaya təqdim edəcək. Amma Umberto Ekonun adı bütün dünyanı bürüyüb, bütün planet onu tərcümə, çap, təbliğ və tərif eləyir.

Bunun əsasını tənqidi fikrin bədii fikirdən geridə qalmasında görürəm. Azərbaycana postmodernizm heç də 2000-ci ildə gəlməyib. 2000-ci illər sadəcə onun analitik dərki dövrüdü. Bədii təfəkkür isə onu hələ 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində yaratmışdı.

AYDIN XAN: Postmodernizm dünyadan fərqli olaraq, bizdə geniş yayılmayıb. Əgər o, bizdə də dünyada olduğu kimi yayılsaydı, İsa Muğannanın əsərləri xarici dillərə tərcümə olunardı.
Postmodernizmi biz haradasa sırf ədəbiyyat janrı kimi götürməyək, ədəbi düşüncənin bir növü kimi götürməyək. O, fəlsəfədə də var. Modern nədi? Postmodernizm sözünün atributudur da. Və yaxud kompyuterlər nədi? Postmodernizm dövrünün atributudu da.
Qısaca da olsa, bir şeyi də xatırlatmaq istəyirəm. Biz şəbəkə – elektorn ədəbi tənqidi haqqında danışmadıq. İntrenetdəki müxtəlif forumlarda tənqidlə, ədəbiyyatşünaslıqla, ədəbiyyatla bağlı çox qızğın müzakirələr gedir. Və o müzakirələr iştirak etmək üçün gəlib burada oturmaq, iki-üç saat acqarına iclaslarda iştirak etmək vacib deyil. Sadəcə, İnternetdə, kompyuterdə oturursan, yazışırsan, fikirlərini bölüşürsən, bütün düynada olduğu kimi. Biz hər dəfə olduğu kimi yenə də geridə qalırıq. Feodalizmdə geridə qaldıq, sosializmdə geridə qaldıq və bu gün çox absurd bir şey ortaya qoyuruq. Sonra da deyirik belədi, elədi. Qardaşlar, bu, elə deyil. Postmodernizmin elə nümayəndələri var ki, onlarla bütün prezidentlər oturur, məsələn, Roma klubunun üzvləri onlarla məsləhətləşirlər. Nobel mükafatlarını son illər dalbadal məhz postmodernizmin nümayəndələri alır. Orxan Pamuk kimdi? Postmodernizmin məhsulunu ortaya qoymuş birisi. Onun elə «Mənim adım qırmızı» və yaxud «İstanbul» əsərini götürək, «Qar» romanını götürək. «Qar»da azdı, amma bu iki əsərdə postmodernizm güclüdü. Varmı bizdə, Azərbaycanda postmodern romanı ortaya qoyan?
MƏLAHƏT KƏLƏNTƏRLİ: Orxan ona görə Nobel alıb ki, ermənipərəstdi.
AYDIN XAN: «İstanbul»u oxumusunuzmu?
MƏLAHƏT KƏLƏNTƏRLİ: Niyə oxumamışam?
AYDIN XAN: Siz «İstanbul»u oxumamısınız. Mən sizə deyim ki, İstanbulu qarış-qarış yunana, ingilisə, fransıza satanlar deyirlər ki, Orxan belədi, elədi. Bax, bu kitaba görə də o, Nobel mükafatı alıb. İstanbulda olanda bir fikir verin, baxın, sonra görərsiniz. O kəslər ki, türkün düşmənidi və İstanbulu qarış-qarış satıblar, onlar Orxan Pamuka indi barmaq silkələyirlər. Türkün cəmi bir Nobel mükafatı alanı var.
MÜBARİZ MƏMMƏDLİ: Məlahət xanım, mən sizə söz verəcəyəm. İndi isə Muzeyin Gənc Alimlər Şurasının sədri söz istəyir.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Mən əvvəla, bütün qonaqlarımıza minnətdarlığımı bildirirəm. Mən bu məclisin ən böyük əhəmiyyətini onda görürəm ki, gənc alimlər tənqidçiləri yaxından gördülər. Onların hansısa məqalələrini oxuyub özlərini tanımırdılar, bu gün onlarla canlı ünsiyyətdə oldular.
İkincisi, internetin mövcud olduğu bir cəmiyyətdə belə tədbirlərin gerilik əlaməti olduğunu dediniz. Mən Sizinlə razı deyiləm. Çünki internetdən istifadə etmək imkanına hər adam malik deyil, rayondan gələn adamlar var, tələbələr var ki, onlar internetdən istifadə edə bilmirlər. Kirayədə yaşadıqları yerdə kompyuter alıb qoyası deyillər ki.
ƏSƏD CAHANGİR: İnternet klublara gedə bilərlər.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: İnternet klublarına da az gedirlər, xüsusilə də qızlar. Bu yönümdən hamı intrenetdən istifadə edə bilmir, hamı kompyuter işlədə bilmir.
Mən tənqidə bir az tənqidi yönümdən baxmaq istərdim. Bu gün Azərbaycan tənqidində nə yoxdur? Nəyə görə 30-60-cı illər tənqidçiləri diqqəti daha çox cəlb edirlər? Ancaq bugünkü tənqid göz qabağında deyil. Biz deyə bilərik – sovet ideologiyası onları önə çəkirdi. Onların əli ilə hansısa yazarlar, millətin, xalqın öndə gedənləri vurulurdular.
Lakin gəlin etiraf edək ki, həmin dövrdə xalqın da kitaba marağı var idi. Bu gün ədəbiyyata maraq ölüb. Əgər ədəbiyyata maraq yoxdusa, tənqid təbii ki, ikinci dərəcəyə keçməlidi. Çünki tənqid ədəbiyyatın sayəsində yaranır. Bu, məsələnin ən əsas tərəflərindən biridir. Bu, bizim həll etmək gücünə malik olduğumuz bir məsələ deyil. Lakin mən inanıram ki, bir on ildən sonra təzədən hər kəs kitaba qayıdacaq və tənqidçilərin fikrinə də ciddi yanaşılacaq, onlara əvvəlki kimi hörmətlə baxacaqlar. Əsəd müəllim, Siz dediniz ki, onlara bir az başqa yönümdən yanaşırlar. Bu, təbiidir. Flober hətta tənqidçi haqqında deyirdi ki: «Tənqid yaranışından xeyirxah olmayıb».
ƏSƏD CAHANGİR: Flober özü də elə tənqidçi idi, sadəcə, ədəbi yox, bədii tənqidçi. Onun «Madam Bovari»si başdan-başa o vaxtkı fransız cəmiyətindəki mənəvi-əxlaqi tənəzzülün tənqidinə həsr olunub.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Bəli, düzdü, mən Sizinlə razıyam. Ancaq tənqidin böyük bir qüsuru bu gün nədi? Mən üzr istəyirəm, tənqidçi olmadan bu sözü dediyim üçün. Tənqiddə nəzəri məsələlərin qoyuluşu yoxdu. Biz hər hansı bir əsərə ancaq məzmun və ideyisına görə yanaşırıq. Nə formasına, nə strukturuna, nə quruluşuna görə yanaşmırıq. Tənqidçi ən əvvəl ədəbiyyat nəzəriyyəçisi olmalıdı. O hər hansı bir yaradıcı şəxsin ictimaiyyətə təqdim elədiyi ədəbi əsəri ilə nə demək istədiyini, nələri ortaya qoyduğunu, hər hansı bir janra hansı yenilikləri gətirdiyini göstərməyi bacarmalıdı. Bu yoxdu bizim ədəbiyatımızda. Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq yönümündən tənqidi təhlil getmir. Razılaşarsınız yəqin mənimlə. Teatra, kinoya gedən olmadığı üçün, teatr, kino tənqidi demək olar ki, yoxdu.
Bayaq Rahid müəllim öz məruzəsində dedi ki, tənqid təkcə ədəbiyyatın tənqidi deyil. Tənqid ümumilikdə mədəniyyətin tənqidi olmalıdı. Bu gün ədəbiyyatın tənqidindən başqa digər sahələrin tənqidi yoxdu demək olar ki. Bu yönümdən tənqidçilər də öz işlərinə bir az tənqidi yanaşsaydılar, daha yaxşı olardı. Bir faktı qeyd etimək istəyirəm. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda sırf postmodernizm üslubunda yazılan əsər yoxdu. Bəlkə də bu, mənim səhvimdi, amma bu fikri Qorxmaz müəllimdən də eşitmişdim.
NƏRGİZ CABBARLI: Üç ay bundan qabaq tədbirdə idik. Orada gənclər belə bir fikir söylədilər ki, mən filan şairi tanımıram, filan yazıçını tanımıram. Dedim ki, ay cavan oğlan, hansını oxumusan? «Azərbaycan» jurnalını oxumusan? Yox. «Ulduz» jurnalını oxuyursan? Yox. «Körpü» dərgisini oxuyursan? Yox. «Dünya toplusu»ndan xəbərin var? Yox. Filan qəzeti oxuyursan? Yox. Yaxşı, əzizim, əgər sən istənilən jurnalları oxumursansa, mənim gözəlim, sənin bizim ədəbiyyatda bu şairdən, bu yazıçıdan necə xəbərin ola bilər? Və mən bunu Sizə nöqsan tutmaq üçün demirəm. Sadəcə, mənim demək istədiyim odur ki, bizim gənclərimiz çox vaxt hətta təkcə gənclərimiz yox, tənqidçilərimiz, yazıçılarımızın özləri də bir-birlərini əsərlərini oxumurlar, bir-birlərinin kitablarını oxumurlar. Oxumadan bir fikirdir düşüb ortaya ki, yox, bizdə tənqidçi yoxdur, bizdə tənqid yoxdur. Mən Sizin sözünüzə görə demirəm, ümumiyyətlə deyirəm. Yaradıcılığı bilmədən ümumyekdil bir fikir irəli sürmək çətin məsələdir.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Mən «Azərbaycan», «Ulduz», «Xəzər» jurnallarını mütəmadi olaraq oxuyuram. Bir faktı qeyd etmək istəyirəm ki, əgər postmodernizm nəzəri cəhətdən bizdə əsaslandırılmayıbsa, izah olunmayıbsa, nə cür bu xüsusda əsər yazıla bilər? Bəlkə mən yanılıram?
Mənə elə gəlir ki, postmodernizm üslubunda yazılan əsərləri oxuyub təsirinə düşən əsərlər var, ancaq sırf postmodernizm üslubunda yazılan əsər yox. Mənim bu fikrimi Mübariz müəllim bilir, Qorxmaz Quliyevlə söhbətdə o özü də bunu qeyd etdi. Modern üslubda yazılan əsərlər var, onu qeyd etmək olar.
Mən Əsəd müəllimin «Azərbaycan» jurnalında bir məqaləsini oxudum. O da türk dilindən olan tərcümə ilə bağlı idi. Nurlan xanımın tərcüməsi idi, səhv eləmirəmsə.
REPLİKA: Narıngül.
RAMİNƏ MƏMMƏDOVA: Narıngül xanımın tərcüməsi ilə bağlı. Çox qəribədi, tənqid tərcüməçiliyə heç vaxt yer ayırmır. Bu məsələ ilə bağlı silsilə yazılarınızın olacağını orada qeyd edirsiniz, mən çox həvəslə gözləyirəm. Lakin mən tərcümə sahəsində tənqidi yazı görmürəm, demək olar ki, müasir dövrümüzdə belə yazılar yoxdu.
ƏSƏD CAHANGİR: Mən tərcümə ilə bağlı silsilə yazıların ləngiməsinin səbəbini bayaq, əslində, dedim. Bütün faktlar göz qabağındadı, sən də bunu sadəcə qeydə alır, faktı konstatasiya edirsən, amma sənə qərəzçi, hətta böhtançı damğası vurmağa çalışanlar olur. İclaslar keçirilir, məqalən müzakirəyə qoyulur. Burda deyirlər ki, oğru elə çığırdı, doğrunun bağrı yarıldı. Azərbaycan dilinin qrammatikasını orta məktəb şagirdi səviyyəsində bilməyəndən tərcüməçi, remarka ilə dialoqun fərqini bilməyəndən dramaturq, «İnostrannaə literatura»nı qarşısına qoyub tələm-tələsik Azərbaycan dilinə çevirən və orijinal əsər adı ilə təqdim edəndən nasir obrazı yaratmaq istəyirlər, hamısı da karnaval fiqurları. Və guya ucdantutma hamı bu yalanları müdafiə etməliymiş.
«Azərbaycan» dərgisinin ötən ilki dekabr sayında çağdaş nəsrlə bağlı «Başqaları və Aslan Quliyev» adlı yazım dərc olundu. Yazı yenilik adı altında çağdaş nəsrdə baş alıb gedən təqlidçiliyə, özəlliklə də dünya ədəbiyyatından olan təqlidçiliyin tənqidinə dair idi. Yeni nəsil yazarlardan Pərviz, Həmid Herisçi, Elçin Hüseynbəyli, Xanəmir, Balaxan, İlqar Fəhminin yazılarına istinadlar etmişdim. Pərviz yazıya narazılıq dolu sifarişlə, Həmid Herisçi salam verməməklə, Xanəmir dolayısı ilə də olsa, cavab yazdırmaqla reaksiya verdi. Elçin Hüseynbəyli isə bütün bu reaksiya «rekorlarını kıraraq» əməlli-başlı kompaniyaya başladı: əvvəla, yazının dərcinə mane olmaq istədi, bu mümkün olmadıqda, mənə məlum olmayan hansısa yollarla dərginin sözügedən sayının düz bir ay ləngimsəsinə nail oldu – dekabr sayı yalınz fevralda işıq üzü gördü. Dərginin məlum sayı Yazıçılar Birliyinin köşkündə «defisit» mal kimi altdan, gizli-gizli satılırdı. Guya ki, Radişşevin «Peterburqdan Moskvaya səyahət» kitabı işıq üzü görmüşdü. Amma Elçin Hüseynbəylinin bununla da ürəyi soyumayıb özünün baş redaktor olduğu «Ulduz» dərgisində mənim əleyhimə təhqirlərlə dolu iki məqalə dərc elədi: biri Nizami Cəfərov, o biri Nizaməddin Şəmsizadənin məqaləsi. Dedi-qodular, açıq və gizli təhqirlər də öz yerində. Axırda Anar müəllim işə qarışmalı oldu: Elçin haqqında «Ədəbiyyat qəzeti»ndə məqalə dərc etdirdi, onun müxtəlif xarici ölkə yazıçılarından uğursuz təqlidlərini dolayısı ilə təsdiq etdi, sintaksisi bərbad vəziyyətdə olan Elçinə cümlə qurmağı öyrətdi. Üstəlik də «Ulduz» dərgisində imkanlı müəlliflərin yazılarını dərc etmək, qonorar-filan məsələləri ilə əlaqədar məlum işlərilə bağlı onu gözütoxluğua, şəxsi mənafe amilinidən çıxış edərək gündə bir ədəbi və siyasi mövqe nümayiş etdirməməyə, başqalarının uğurlarına qarşı həsəd hissindən uzaq olmağa çağırdı. Amma bir qədər əvvəl APA-ya açıqlamasında tənqidçiləri qorxaqlıqda qınayan Anar müəllim özü də də bütün bu tənqidi fikirlərində üstüörtülü işarələrlə kifayətləndi.
Məni bir məsələ maraqlandırır: əvvəla, əgər tənqidçi doğrudan da, kiməsə böhtan atır, fakta əsaslanmırsa, niyə bundan qorxurlar? Axı yalan ayaq tutsa da, yeriyən deyil. Mən özüm haqqında yazılan ən ağ yalanlara belə cavab vermirəm, çünki özümü heç kəsin qarşısında cavabdeh saymıram. Bir də heç kəs kor deyil axı, hamı yaxşı bilir ki, kimin qabında nə var: kim sözün patrisisi, kim plebeyidi, kim sözün cahangiri, kim varlı adamların süfrəsinin qırın-qırtığı ilə dolanan tamada, karyerist «payşik»di.
İkincisi, əgər tənqidçi sözün düzünü yazıbsa, yenə də qorxmaq yox, gedib ona təşəkkür etmək lazımdı. Ən azı ona görə ki, Aydın Xanın dili ilə desək, zəhmət çəkib zibil bir yazını başdan-axıracan oxuyub, hətta onun haqqında yazı da yazıb. Digər tərəfdən, obyektiv tənqid yazıçını eyforiyaya uymağa qoymur, onu öz zəif tərəflərini islah etməyə vadar edir, nəticə yazıçının xeyrinə olur. Demək, heç bir halda nə tənqiddən qorxmağa, nə də tənqidçidən qorxunc monstr, manyak obrazı yaratmağa dəyməz. Həqiqət isə budu ki, məni nə tərcüməçi, nə şair, nə yazıçı yox, onun işi maraqlandırır və heç kəslə xüsusi qərəzim, şəxsi düşmənçiliyim yoxdu. Mənim davam ədəbiyyat, söz, istedad, ədalət davasıdı. Bir də ki, qərəzin bura nə dəxli var? Lap qərəzim var, nəyi özümdən uydurmuşuam ki? Necə deyərlər, kor kor, gör gör. «Fakt na lits». İstər tərcümə, istərsə də nəsrlə bağlı yazımın hərəsində iradlarımın həqiqiliyini sübut edən az qala yüz fakt var, nəzərə alın ki, Sabir demiş, hələ bildiklərimin yüzdə birin yazmamışam. Qoy bu faktlardan bircəciyinin yalan olduğunu sübut edən arqument ortaya qoysunlar, bu da olsun polemika. Amma buna getməzlər, çünki onda çox qaranlıq mətləblər üzə çıxa bilər. Yenə Sabir demiş,

Zahida, gəl soyunaq bir kərə paltarımızı,
çıxaraq zahirə batindəki əfkarımızı,
hər kimin ağı qara isə utansın, a balam.

Raminə xanım, belə məsələlər var, gənc tənqidçi kimi bunu indidən nəzərə almanızı istərdim.

MÜBARİZ MƏMMƏDLİ: Buyurun, Məlahət xanım.
MƏLAHƏT KƏLƏNTƏRLİ: Mən insan tanıyıram ki, elmlər doktorudu, amma latın əlifbası ilə yazılan mətni oxuya bilmir. Vəzifədədi, adam yollayıb ki, Məlahət xanım «bunu «sroçnı» tərcümə elətdirin». İnsanlar tanıyıram ki, azəri dilindəki teksti oxuya bilmir. Deyirəm yaxşı, bu, heç olmasa, höccələyə də bilmir? Hərflər ki, eynidi. Əgər vəzifədə elə vücudlar mövcuddursa, onda kül elə ədəbiyyatın da başına, tənqidin də.
Söz sənətinə xidmət edən, ilham pərisi ilə dialoqda olan Yazıçılar Birliyidi. Belinski demişkən: «Yazıçı –peyğəmbərdi». Yazıçı qələminin yazdığı bir tribunadı – ictimai tribuna. Nə üçün bizim bu Yazıçılar Birliyimiz bu vəziyyətdədi? Və tənqidimiz belədi?
Tənqidin əsas məsələsi «nənəm mənə kor dedi, hər yetəni vur dedi» deyil. Ruslar demişkən: «İ v xvost, i v qribu».
Tənqid yazıçının ilham pərisinin qanadının bir tayıdı və yazıçı ilə oxucu arasında körpüdü. Biz bilirik ki, komplementar tənqid də var, yuxarıda oturanların ayağını öpən tənqid də var, şəxsiyyətə pərəstiş eləyən tənqid də var, manat dalınca qaçan tənqid də var. Düzdü. Amma bütün bunların ciddi tənqidə dəxli yoxdu.
Təbiətdə olduğu kimi, elmdə də, tənqiddə də, hər şeyin, hər bir məsələnin əsas qiymətini verən zamandı. Bütün bu tör-töküntülərdən qorxmayın. Bizim yer altında yatan zənginliklərimiz azdı, amma onların qiyməti nə qədərdi?
ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ: Mən şərqşünasam və çox şadam ki, bu qədər tənqidçilər çələngi ilə üzbəüz oturdum. Və birdən-birə xəttatlıq aləmindən tamam başqa mühitə düşdüm. Gənclərin çıxışı da məni çox sevindirdi.
Rəhmətlik Əkrəm Cəfər Şərqşünaslıq İnstitutunda işləyirdi. Deyirlər ki, bir dəfə o, Səməd Vurğuna başlayır öz iradlarını deməyə, tənqidi qeydlərini eləməyə. Səməd də uzun müddət qulaq asır, asır, sonra deyir: «Ay, Əkrəm, özün bir şey yaz, qoy ortalığa». İndi tənqid deyəndə həmişə bu misal yadıma düşür.
Əsəd müəllim, Vaqif müəllim dedilər ki, onlara hücumlar olur. Mən indi bunun mənasını başa düşdüm ki, niyə farsdilli ədəbiyyatda daha çox klassikləri tənqid edirlər. Amma müasir şairlər haqqında ha axtarırsan ki, bir ədəbi tənqid görəsən, tapa bilmirsən.
Sonra Aydın müəllimə istəyərdim deyim ki, bir səhv söz dedi – «gəlin, enək insanların yanına». İnsanları sevmək üçün əvvəl gərək Tanrını sevək. Bütün klassik ədəbiyyatımız Tanrıya məhəbbət üstündə qurulub. Tanrı eşqi ilə yazan gənclər varsa, belə təkliflə onları endirməyək aşağıya. Qoy onlar özlərini orada tapsınlar.
Tənqidlə məşğul olanın böyük zövqü olmalıdı ki, oxucuda da o zövqü yarada bilsin. Özünün böyük nəzəri, elmi hazırlığı olmalıdı. Ədəbi tənqidçidə mənim xoşuma gələn əsas o cəhətdi ki, hər bir yanaşdığı əsərin, yazarın üslubunu bizə çatdırır. Bəzən biz mexaniki surətdə onu anırıq. Məsələn, o saydığınız «İdeal» əsəri kimi, Muğannanın yazdığı başqa əsərlər kimi. Onu elə bil təhtəlşüuri qavayırıq, ancaq tam aydınlaşdıra bilmirik.
Sizin, doğrudan da, ədəbiyyat qarşısında böyük xidmətləriniz odu ki, oxucunun gözünü açırsınız, onu elmi və zövq baxımından istiqamətləndirirsiniz.
KAMİL ALLAHYAROV: Hər yerdə olduğu kimi, tənqiddə də yalan-palan, riyakarlıq, ikiüzlülük, mənəm-mənəmlik var. Ortada əsas da var. Səviyyə və mədəniyyət deyilən şeydən demək olar ki, əsər-əlamət yoxdu. Bunun olması üçün biz başqa şey kəşf etməməliyik. Dünya təcrübəsi var, dünya mədəniyyəti, dünya ədəbiyyatı var, dünya tənqidi var. Bunu diqqətlə izləməliyik. Çalışmalıyıq ki, bizdə də tətbiq edək. Bizdə adam bilmir nədən başlasın ki, cəmiyyət bir balaca durulaşsın. Yəqin ki, elementar davranışdan başlamaq lazımdı.
Sovet dövründə yazıçılara böyük hörmət var idi. Ona görə hər cür fırıldaqçılar, riyakarlar, həyasızlar soxulurdular ədəbiyyata. O ənənə indi də davam edir. İndi gərək şeiri ancaq anekdot kimi oxuyasan. Bunun üçəün də gərək insan nə qədər axmaq ola.
İnsanların çoxunun özünü təsdiq etmək üçün heç nə əlindən gələ bilmir, deyir şeir yazım, bir kitabım çıxsın, boşluqda qalmayım. Bir kitab çap eləyir, deyir mən də adamam.
Bütün bunlardan əlavə, obyektiv olaraq ədəbiyyatın rolu xeyli azalıbdı cəmiyyətdə. Qədim dövrdə, Orta əsrlərdə, hətta XX əsrin özündə ədəbiyyat həyatı öyrənmək üçün bir vasitə idi. Çünki insanlar başqa yerə gedə bilmirdilər, öz kəndində, öz şəhərində çalışırdılar. Dünya təcrübəsindən istifadə edə bilmirdilər. Ona görə bunu bilən böyük yazıçılar ədəbi əsərlər yazırdılar. Xüsusilə də böyük həcmli əsərlər ki, bunu insanlar oxuyub həyatı öyrənsinlər.
Amma indiki dövrdə informasiya güclüdü, televiziya kanalları var. İndi roman oxuyan yoxdu, yazıçılar gərək elə güclü hekayələr yazsınlar ki, bütün fikirlərini hekayədə deyə bilsinlər. Bunu şairlər də başa düşməlidilər. Özləri əgər doğrudan da zəmanənin nəbzini tutmaq istəyirsə, zəmanəyə uyğun şeirlər yazmalıdırlar.
Bilavasitə tənqidə gəlincə, bizdə ədəbiyyat olmadığı kimi, tənqid də demək olar, yoxdu. Yaxud tənqidlə o adamlar məşğul olur ki, bilavasitə ixtisası yoxdu, maaşı azdı. Həqiqi tənqid yoxdu.
Vaxtilə «Füyuzat» məktəbi vardı, Mirzə Cəlil məktəbi vardı. Bax, elə qurumlar olmalıdı ki, hər kəs öz məktəbini tapsın. Həm də öz sözünü demək xatirinə, xalqa çatdırmaq xatirinə, müəyyən şeyləri ələ keçirmək xatirinə yox.
MÜBARİZ MƏMMƏDLİ: Əlavə çıxış etmək istəyən yoxdusa, məclisi yekunlaşdıraq. İki saat müddətində biz, elə bilirəm ki, əsas fikirlərimizi bölüşdük. Amma yekun olaraq nə demək olar?
Bayaq Əsəd müəllim də burada dedi ki, dünya ədəbiyyatı ilə məşğul olan adamlar fikirlərini bildirmirlər. Dünya ədəbiyyatı fənnini tədris edən bir adam kimi istəyirəm fikrimi deyəm.
Modernizm barədə. XIX əsrin sonlarında artıq onun rüşeymləri var idi. Amma 1910-1920-ci illərdə avanqard cərəyanlar meydana gəldi və modernizmə çevrildi. Azərbaycana bir az gec gəldi.
Postmodernizm İkinci Dünya müharibəsindən sonra meydana gəlib və artıq 80-ci illərin sonundan Avropada bu cərəyana olan ehtiraslar səngiyib. Bizdə isə yalnız XX əsrin sonlarından etibarən özünü postmodernist kimi qələmə verməyə çalışan yazıçılar meydana gəlir. İndi Azərbaycan ədəbi mühitində bir postmodernizm qalmaqalı diqqəti cəlb etməkdədi.
Nədir postmodernizm? Onun modernizmdən fərqi nədədi? Fikrimizcə, postmodernizmin nə olduğunu bilmək üçün ən əvvəl onun qaynaqlandığı liberalizm ideyasının mahiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdı. Həm də modernizmin nə olduğunu bilmək pis olmazdı. Modern cəmiyyətdə ədəbiyyatın, mədəniyyətin hansı şəkildə olduğu mübahisəli məsələdi. Modernləşmənin cəmiyyətdə hansı dövrlərdən başlaması da mübahisə doğuran mövzudu. Ona görə də postmodernin nə vaxtdan başlanması haqqında mülahizələr də yekdil deyil. Əgər modernizm klassik anlamların üstündən xətt çəkirsə, postmodernizm modernizmə qarşı qoyulan bir cərəyan kimi, yenidən bu anlamlara qayıda bilir. Lakin bu zaman postmodernizm tamamilə müxtəlif tarixi dövrlərin, cərəyanların, hadisələrin ayrı-ayrı məqamlarını, elementlərini qarşı-qarşıya qoyur, qarışdırır. Dəyərli alimimiz Qorxmaz Quliyevin də bu barədə diqqətəlayiq fikri var. O qeyd edir ki, postmodernizmə qiymət verərkən, unutmayaq ki, bu söz iki kökdən ibarətdir: post və modern.
Bu anlayışların izahı bəzilərinə cəlbedici görünür. Onlar modernizmi, postmodernizmi tam mütərəqqi cərəyanlar kimi müdafiə edirlər. Amma bu insanlar məsələnin mahiyyətini axıra qədər düşünməyə cəhd etsələr, ortaya xeyli suallar çıxdığını görə bilərlər.
Hər şeydən əvvəl unutmamaq lazımdı ki, bu cərəyanlar Qərb elmi-nəzəri, fəlsəfi fikri əsasında ortaya çıxıb. Qərb elmi isə Qərb düşüncə tərzinin məhsuludu. Əslində isə Qərb elmi fövqəladə, Şərq elminin fövqündə duran, həqiqəti yüksək dərəcədə əks etdirən elm deyil.
Paradoks ondadı ki, bu və ya digər məsələ barədə qərbli alimlərin dediklərini təkrar edir, onlara istinad edirik. Rusiyada və Qərbi Avropada işıq üzü görmüş monoqrafiya və dərsliklərdə yazırlar ki, ilk romanın müəllifi fransız Kretyen de Trua, tarixi romanın müəllifi isə şotlandiyalı Valter Skottdu. Biz də bu məlumatı öz dərsliklərimizdə olduğu kimi verir və unuduruq ki, IX əsrdə yaşamış Firdovsinin «Şahnamə»si həm roman, həm də tarixi roman kimi daha əvvəl yazılıb.
Orxan Pamukla bağlı söhbətə gəlincə isə, mən onun Nobel mükafatı almaq üçün Türkiyəyə başucalığı gətirməyən bəyanat və çıxışlarına haqq qazandıra bilmirəm. Mükafatı verən fondun siyasi baxışlara üstünlük verdiyi əvvəldən bəlii faktlardandı. Mənim üçün İsveç Akademiyasının verdiyi mükafatın siyasətə bulaşdığı gün kimi aydındı. Yadınıza gəlirsə, 1964-cü ildə Jan Pol Sartr da məhz bu səbəbdən Nobeldən imtina etrmişdi. Şərq xalqlarının Qərb mədəniyyətindən geri qalmayan mədəniyyətləri və çox zəngin dilləri var və yalnız bunların sayəsində Orxan Pamuk böyük uğurlara imza ata bilib.
Çıxışımn sonunda seminarın bütün iştirakçılarına öz təşəkkürümü bildirirəm…

E-mənbə: http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=152

E-mənbə / link:

1) http://artyazar.azeriblog.com/2008/12/11/chaghdash-tenqidimiz-problemler-mulahizeler-elmi-polemikada-movqeyim

2) http://artyazar.azeriblog.com/2008/12/11/chaghdash-tenqidimiz-problemler-mulahizeler-elmi-polemikada-movqeyim-ii-ardi

2010-2014

Bir cavab yazın

Sizin e-poçt ünvanınız dərc edilməyəcəkdir. Gərəkli sahələr * ilə işarələnmişdir