Tolışi ədəbuyot tarıxiku: Baloğlan Cəlil. Talış ədəbiyyatı tarixindən. (Talışca)

Tolışi ədəbuyot tarıxiku: Baloğlan Cəlil

Davardə əsri 80-nə soronədə Azərboyconədə, o cumlədən Tolışə maholədə milliyə ıştənifam proseson şədə ( təbi, ım bəvədə Sovetə İttifaq votə əraziədə şə bə inqilabi proseson daxilən ve anqıl be) iminə nubədə poeziyə bı eqard-peqardon- bə şə proseson əks-sədoş doe və cıvonə şair Baloğlan Cəlil dıştə ğələmi bə hadison bə ğədri -ğıvvə modaxilə kardə kamə şairondə qıle be.Bə zəmondə bəmı jeqo omedə çe Baloğlani vaxtədə nıvıştə ” Çe Boboki nəvəmon ” şeiri əfkari – umumiyədə bəqəm kardə bıə , əzbər kardə bə nadirə şeirondə qıle be. Boçi ? Bəro ki 70 sor bə cəmiyəti zehin nışandə bıə ” Lenin çəmə boboye, Lenin çəmə rəhbəre, çe Lenini nəvəmon “tipədə əsorəti təbliğ kardə şeiron mahiyət darmədəğın bedəbe və bə milləti əçe ki be sərost nuşu doə bedəbe. Cəmi se bəndiku iborət bıə həmonə şeiri çe məğolə sıftəku bə əhandon edaşte pidəme:

Ğılıncimon, təvəmon,
Mıncır bimon, təvəmon,
Pıon çe holi qınyədə
Peqətəşone təvə moon.
Ğılıncimon, təvəmon,
Çe Boboki nəvəmon.

Tarsimon ni hiç kiku,
Pələnqiku, neçiku,
Qırd bıbomon bə ivrə
Barışdımon bandi-ku.
Ğılıncimon, təvəmon,
Çe Boboki nəvəmon.

Əmə hejo merd bəmon,
Bo dışmeni dard bəmon,
Bədə rujon omədə
Bəni mışti qırd bəmon.
Ğılıncimon, təvəmon,
Çe Boboki nəvəmon…
Ğasbuən ın şeir ə vaxti təsiri ısə dodəni, əmmo cıvonə, sutulə qıle şairi bə vaxti jeqo qıle şeir nıvışte tojə qıle təfəkkurə tərzi bə dınyo omeku xəbə dodəbe ki, ın tojə poetikə təfəkkurə tərz bə cəmiyəti əksəriyət beyni nufuz kardəbe.Hakəzə co tolışə şeiron nıvışte şairi ofəyəmonədə milliyə meylon zumand be əyani subut be. ” Dınyo nəğıle ” şeiriədə şairi de sodə , təmiz tolışə zıvonədə bo tolışə balon nıvıştəbe ;
Ğədərış i cınqıre,
” Top-tifanqış çanqıre.
Səpo mande tarsedə,
Bəsə luzi fırsedə.
Oxo sofə əğıle ,
Dınyo boəy nəğıle.
Təmizə tolışə zıvonədə nıvıştə bə,estetikə zevq bəxş kardə ha əsər milliyə hission tərbiyədə ıştə nəcibə, təsirinə koy vindedə.
Təsuf kardəmon , bəni milyon – milyon cıvonon Baloğlanən cıvonə vaxtonku çe Vətəniku co be, əçe jimoni roon bə ğurbətə diyaron şe.
1959-nə sorədə Lankoni Zəvilə diədə bə dınyo omə Baloğlan Rzayev Cəlili zoə 1984-nə sorədə ADBU filoloqiyə fakultəş oroxniyə, 3-4 sor muəllim ko karde bəçəton bə Rusiyə kuçuş kardə,Başqırdıstani Ufə şəhərədə əlovə İnşaat Muhəndison İnstitudə ali təhsiliş sə.Çe doğmə Tolışə maholiku diəro be bəçe tolışə zıvonədə bıə ofəyəmoni mənfi təsir bıkoən, Baloğlan tolışi zıvondə şeir nıvıştı çe yodo bekardəşni, ıştə tolışi zıvondə bə ofəyəmoni çinqil hisob bıə ” Əğərizo əğlon” poeməş məhz ğorbətədə nıvıştəşe.Şairi bə tırki zıvondə nıvıştə se qılə kitob : ” Bənövşə ətri”( 1996), ” Körpə harayı “, ( 1997), ” İşıq ucu “(2006) bə əhandon edaşdə bıə, təsuf ki , bə tolışi zıvondə nıvıştə şeiron isə bə kitobi hol dənoə bəni. Baloğlani dıqlə kitob Turkiyədə nəşr bıə :Qürbət türküləri “(2o13), ” Unudulmaz məktub (“). Şairi şeiron bə dınyo çand qılə zıvon peqordeniyə bə, və s.
Təbi , boəmə – bo tolışə xəlxi iminə nubədə çe Baloğlani bə tolışi nıvıştəyon həmməysə mərəğine. Çe şairi bə tırki nıvıştə şeirondən məğom ome sıxan bakamon, sıftə isə çe şairi tolışə şeironku bəhs karde boştə qıle zərurət hisob kardəmon.
Çe Baloğlan Cəlili ofəyəmonədə deştə xəlxi fəxorət hissi ve zumande. Bəmı çe muəllifi xususən ” Bəştə tolış bovot ” şeiri deştə məno-məzmuni cəhəto əlahiddə bəni qıle şeiri təsir kardə.Bı şeirədə milləti ıştənifam məsələn heste,bəştə tarıxi peşt qordenie ğussən heste
Çe Boboki nırə tıniş,
Amburə do burə tıniş,
Çəxməx tıniş, qurrə tıniş,
Bəştə tolış bıvot, Tolış !
bə çe dastədəşəyon təsuf və peşmonətiən heste,həmən tolışi vilayəti bə tolışi sədo həsrət mande tarsiən heste.
Iştı vişon vəşi qətən,
Honiyə çəşmon təşi qətən,
Boştı sədo pəşi qətən,
Bəştə tolış bıvot, Tolış !

həmən tolışi befəoliyət be boştəno dərk kardə şairi dardən heste, bə tolışi toponimon ğəsd karde problemiən heste,
Iştı dıyo ka sipi bə,
Asvonı çı kə səpe bə,
Əv həzər ney, əv Kaspi bə,
Bəştə tolış bıvot , Tolış !

və eyni zəmonədə bə tolışə milləti bı ruji tənğıdə nəzən heste( hejo şeiri nom bə tolışi qıle tehməte, məzəmməte, tənğıde):
Vəse bəştə diə nıkarde,
Bə şəv – bə ruj diən ekarde,
Vəse , ıştə dılı harde,
Bəştə tolış bıvot , Tolış !
Bəştə tolış vote tarıxədə mande cəhde, bə assimliyasiyə muqaviməte, deştə milliyə mənsubiyəti fəxorət hissiye. Umumi lider H. Əliyevi sıxan bə yod dəşedə:” Har kəsi milliyə mənsubiyət əçe milliyə fəxorəti səbone “.” Bəştə tolış bıvot ” misro isə ıştəni çe yodo bekardə tolışi ıştəni bə yod dənoye, milli ıştəni dərki bə tov-bə surət vardeye, hıtə ğeyrəti oğo karde təşəbbusiye və bəmə jeqo omedə ın şeir ıştə təsirə ğıvvəş ısətən oqətə, çumçiko şuuri lovnie bə hərəkət varde dorozə qıle mıddət tələb kardə və həmonə mıddətən hələn oməni , və hələən lanq omedə… Şeir ıştəni, ıştə xəlqiku imtina kardə odəmon həğiğəti ro nuşu doye.
Baloğlan Cəlili bə tolışi zıvon nıvıştə şeiron qırd həmə dastədə ni, əçe mənəbbəti mevziədə nıvıştə “Kinə ” şeiri əçe bə məhəbbəti mevzi monasibəti ğısmən okardə.Bə şeirədə de yolə dıli bəştə yo aşığ bə qıle məcnunə aşıği, unən hələ bəy-bə aşığ bə zoə noz bıkə qıle ” dorozə maxlə, dorozə mijə” xıvand qıle ” behişti kijə ” vindəmon.Əlbəttə, bəmə ın aşığ obrəze ve mərhəm, doğmə çidə, çunki əçe votəyondə zərrəcə du, hiylə ni, əksinə, inom hete,ıştəni ğıbon karde orzu heste
Çanə mıni tı bəkıştış ?
Maxlonədə ebahaşteş ?
Keynə mıni tı bahaşteş
Bəştə dıli nezi , Kinə ?
Bovə kardəmon jeqo eşğ bə aşiğiən, bə məşuğiən xosə iğbol vəəd kardə , çunki yo bəştə aşıği noz kardəbu, iyo həğiği eşğ sehbəti heste.
İyo qıle nuansi ğeyd bıkəmon, çe Baloğlani şeirə zıvon ve rəvone, bə vırə eneqeniə sıxanon ni, şair bo ğafiyəonən nəvedəni, jeqo bızın ğafiyon təbii bə meydon beşedə. Əsl istedadi ko jeqoye, bəyku har çi təbii bə dast omedə, bə ilhomi zu, təzyiq nuşu doə bedəni. Əsl istedad həmişə kanəyon tojə karde zındə…
Baloğlan Cəlili tolışə ofəyəmoni hələlik çinqil “Ağarzo əğjon ” poeməy..Miniaturə poemə, qırdəcəl qıle poemən bıbo , ve-ve təsirine, bə dılon, bə zevqon nıştə qıle poeməy.Əğılə xatiron, nostalqion əsosədə nıvıştə bıə bın poemıdə və ve mətləbon modaxilə kardə bıə, həm nəsli-toyfə numayandon, həm məktəb, əğılə devri həmron, duston de səmimi dıli məhəbbəti bə yod vardə bedə,, kanə nıbıə əğılə , məktəbi devri ıştəni həmişə tat oqətə hission, hadisəon, pokə, sofə monasibəton tojədən jidə şair, və dılon de əğılə devri ruşnə tojədən pur bedə, dıl çı nostalqiyəku hərəbəxt bedə. Həmən inson bəni ğiymətinə xəzinə qin kardə şəxson ğəzin pur bedə , bo davardəyon təsuf hissi jidə…Əlbəttə, jeqo əsəron ədəbiyort tarixiədə veye. Və çımi ən çokə numunə M. Şəhriyari ” Bə Heydərbobo səlom ” poeməy.Çəmə tolışə şairon X.Tolışi,Əli Nasiri, B. Ruşini , Ə. Əhmədovi və co şairon şeironədə, poemonədə bə davardəyon de həsrəti, de pəşi qətə dıli həsr bıə ve ğıymətinə poetikı incion hesteHejo bı poemədən Şəhriyari həmon poemə bə yod dənoə hadisəon kam ni, xususən de məktəbi , deştə rəhmətşə mo anqıl bıə parçon ” Bə Heydərbobo məktub ” poemə bə yod dənodə.,əncəx poemə zumandədəti bəvədəy ki, deştə məxsusi enerji , deştə zıvoni xəlqiəti , nəfəsi, poemə bəni qıle tojə, təmomilə orijinələ poemə bə meydon beşedə.Bə nəzə bıstənəmon ki, bın poemə çe Vətəniku de tale əmri bə ğorbət ulkon eqeniə tolışon ğorbətədə davardoniəyə xatironin.Səyku bə po tolış bıə. vətəndo bıə ın odəmon hiç vaxt çe co elkə həğiği vətəndo be əzınin, bı mənoədə ki, çəvon dılədə vırə qətə Vətən , Tolış, Azərboyconi hiç çi əvəz karde əzıni.
Poemə jeqo bino bedə;
Dastəkə əğılbimon, dastəkə əğıl,
İ yəndısə zırək, sıvıkə əğıl,
Ağandimon kuçə səondə qilqili,
Əpərimon de osmoni çinqili.
Eəlaşqimon bəni astoə həvoədə,
Hakanəyən yol əbimon avədə.
B. Cəlili təsvir kardə di çe tolışə dion umumi xususiyəton ıştəku ehtiva kardə diye.Yəni ın di əlahiddə di ni, əlahiddəti çe muəllifi çe həmə kəsi vində bə odəmon, bə pərəndon, bə bemiyon, bə olışi jimoni tərzi de tojə çəşi diə kardeyiədəy.Çe poeməku bə jinə poə diəkəmon.
Pərəndonən çəmə palu əmandi,
Bəni şoyvo çəvon ziqqə eəmandi.
Əvəsordə kəş-kəşinə əyuə do
Zizə oəkəy bəni tojə vəyuə do.
Pərisqilin boku dıli əhandi,
Boştə balon bə tolışi əhandi.
Əvitimon pobənəso, yəxəoj,

İyo qeyri-adi qıle təsvir ni, əmmo poeziyə heste, tojə poetikə nəfəs heste.Və yaxud bə jintonə poəy nəzə səğandan:

Ləzzət ədəy navzımoston qilqilə,
Peşqilqilə hındəmorə,çinqilə,
Serə kulon petılonış ox əbi,
Çımı baxşə noğo əkəy oəqəti.

Bı vırədə fik kardəmon poeziyə həmən sıxanon, poetikə fikon tojə formədə bə restə dəvoşteye, bəy muəllifi ıştə nəfəsi doye.
Çe poemə jintonə misroədə əğılə Şəhriyari idə ruji ıştə nənə tono şe, nənə əçe moə bə yod varde bəme səhnə bə yod dənodəm…
Baloğlan Cəlil ısə nıvıştə :

İnəm nıbe, mıni vankəy, sədokəy,
Oxlov peəti bətojni ta Xıdo kəy,
Dast çolədə , əşim ıştə nənəku,
Qəp əjəni çımı xanım inəku .
Əv əvoti , çımı dardon əlovni,
Kali sırron bomo qədəy səlovni.

Poeziyə boəçe bəsə dəşəkəson həmfikire , duste, oşnoye. Pentonəki parçə bimi çokə subute.
Muəllif poemədə bəştə məktəbə həmron taleyiən, xatironən əhəmiyətinə vırəş doə.Mionə məktəbədə çəmə həmə davordoniyə iminə məhəbbətə hisson, muəllim- şoqirdə monasibəton, həmron xarakteron və peşnənki taleyon de xəsisəti doə bıboən, çok -çoki yodədə mandə, odəminkui xoşə əhvolon bamal vardə.

Əmə həmə Zemfirəmon pidəbe,
Əçe çəşon çəmə dıli sədəbe.
Muşqinozi sıpə barde hardışe,
Bəni həşi osmonədə qarde şe.
In misron çe həməkəsi dıliku xəbə dodə.çunki çe həmə kəsi taleku jeqo çion davardə, çe yodo beşedəni. Reçinə Mişqinozi isə tale de dı misro kəşə bedə, odəmiku təsufə hission pekardedə…
Baloğlan cəlil ve çoke ıştə təsvirondə bə zərifə sırən vırə dodə və ın zıvelə sıron çe həmroə, distiəti xəşətiku xəbə dodə.
Bəxtiyarən jeqo qullə əğandi,
Bə i qullə da qıləmız eağandi.
Ədoləti hejo sıpə əqəti,
Yunə şoli bəştə yani dəqəti.
Və çı poemə xoş omə cəhətonədə ən vacibi qıleən ıme iyo qıleyən pesoxtə əhvolot ni, poetikə realizm de sadəti i bedə, əğıləti devri realə mənzəron çəmə çəşi vədə bə con vardə :
Tukəz dımı i partədə ənışdi,
Dərsdə mıni bəni sırə əkışti
Çımı sırə Ğəzənfəri ətovni,
Rə-rə mıni çe dərsədə ətojni.
Purğo əbim, bə tıbəso əvitim,
Iştə dardi boştə inə əvotim…
Çımı dıli ebardero qiləvo,
Dast oəşandii sədo əkəy nilə do.
Ğorbətədə jiə insonon bə vətəni anqıl mığəddəsə hission əvoni bə vətən anqıl kardə nısiə toğonin, terin , roonin. Bəvon de ehtirami ğıymət doe inson bıə har kəsi ğarze. İnterneti əsrədə əvon har dəğiğə de vətəni əloğə oqətdən və vote bəbe əvon bəsə kali beşuurə insonon ve -ve de vətəni problemon jidən və vırə omədə ıştə koməqəti kardən.Ulkədə şə səbəşıkır mandə sosiə vəziyət , mevcud iqtisadi vəziyəte qınoko çəvon çe vətəniku co be səbəb.Bıro ğorbətədə jiə tolışon, co milləti numayəndon jeqo hisob kardən ki, əvonən çəmə vətəni tikə -poonin və əvon bəmə har vaxti nezin, doğmən..Əncəx çəvon davordoniyə hission, fikfamon hejo bo vətəndə jiə kəsonən doğməye. Muəllif poema oxonə poondə votedə :
Kıve ısə bo dard vote şimşoron ?
Ə kıllıjon, ə kıjjıkon, ə şoron ?
Konco mande , bə kovrə şe ə rujon?
Pərən-pərən eqenimon bə kujon.
Az jeqo qumon kardəm Baloğlan Cəlili ” Ağarzo əğlon ” poema tolışi milliyə ruhi ifodə kardə və çəmə poeziyədə hadisə bıə poemondə qıleye.Və bə ğorbət volo bıə tolışon bo nuniro ğorbətə ulkonədə əsir-yesir be bəsə dəşə kəson dıli dojnidə.
A. Bayrami ” Azərboyconi tolışon ədəbiyot “( Boku-2013) kitobiədə nıvıştə ;” Holiyədə tolışə şairon fəoliyət nuşu doydən dınyo har vırədə…Qəzənə, Səftər, Baloğlan Cəlil , Zabil Mədoj , Məmməd Tapdıq Urusiyədədə Tolışə ədəbiyoti təmsil bıkonin ….” (səh 88-89).
Iştənən de ləyoğəti təmsil bıkonin.
B. Cəlili bə tırki nıvıştə şeiron əçe ofəyəmonədə dahə muhumə vırə qətedə. Ofəyəvoni ən muhumə mərhələondə de tırki ədəbi muhiti qeşə təmasi səbəbiro muəllifi ıştə istedadi komilə mərhələdə ve sanbalinə , orijinələ şeironış nıvıştə və ın şeiron nəinki tırki ədəbi muhitədə, hətto hamsiyə Turkiyədə, co tırkə ulkondə əks-sədoş peydo kardə, və unən hətto 2019-nə sorədə şairi lirikə şeiron inqilisi zıvonədə ” Unudulmuş məktub “nomədə de qıle kitobi bə xarici əhandon təğdim bıə. Mı şəxsən Baloğlani bə tırki nıvıştə şeiron bə mevzi, bə problemi həlliro mulahizə kardə poetikə dumoton dıləsoxti bəqəm kardəm. İyo məğome çe B. Cəlili şeiron, ofəyəmoni həxədə istedadış təsdıx bıə ənıvışton fiki tikror kardem pidə.Şair Məmməd Aslan nıvıştə :”Mən Baloğlan Cəlili …. bir qollu-budaqlı çinar kimi şaxələnən, boy atan görürəm”.
Ramiz Qusarçaylı :” B. CƏlil qürbətə çəkilib arı kimi öz halal zəhmətinə sığınan şair mənalı və səmimi şeir dünyasını qurmuşdur “.
Ali Nəcəfxanlı :”Özünün ana dilini də, türk dilini də eyni dərəcədə dərindən bilən , hər iki dilin şəhdini- şəkərini ağız dadı eləyən şair dostum B. Cəlil Lənkəranın Zəvilə kəndindəndir “.
Baloğlani istedadin be qıle çimikuən zıne bedə ki, muəllif bə ənənəvi mevzion de tojə nəzə, diəkardə, tojə sıxan vote ğodrətədə bedə. Məsələn , ” Bənövşə ” şeiriədə şair bə mevzi qeşı nəzə diəkardə :
Bəlkə boynu bükük üşq Allahısan,
Səcdəyə gəlmisən Yerə , bənövşə !
Qlobalə nəzəy im poetikə nəzə ! !
Və ” Əlimin duzu ” şeiriədə şairi cəmiyyətə problemonədə inom, etibo ğıtədi bərk məşğul kardə :
Daha adamlara inam qalmayıb,
Açıb söyləyən kimlərə dərdi .
Nə sözə sığışır, nə saza yatır,
Əkib yükləyəsən simlərə dərdi.
Həmçinin ” Mən şeir yazmıram , şəkil çəkirəm ” şeiriədə unən çe dınyo qərdişiku noroziəti kardə , hətto vaqeə bıə hodison be Xıdo jimonədə peyda be ğənoəti omedə. Bı vırədə əmə Baloğlani bəni filosofi ( həmən ve şeironədə !) vindəmon;
Hanı halal-haram , hanı tərəzi ?
Bəlkə günahları çəkən səhv çəkib ?
Bəlkə də Allahın xəbəri yoxdu,
Cənnətdə cəhənnəm əhli kef çəkir .
Bəle, çəmə umrujnənki realə jimon( korrupsiyə, rışvətxorəti, insoni çe ğıymətdə eqenie, milləton bə sorton co karde, tojə millətçiyəti bəlon və s. ) şairi bı dumoton ğərğ kardə, əmmo şair ıştə dumoton obrazinə formədə dodə.
Balioğlan Cəlil cəmiyyətpərvər şaire. Cəmiyəti çe ozodətiku məhrum be iminə nubəə fikə, zehniyətə odəmon mənəvi cəhəto noxəş kardə . ÇI nəzəku şair votədə ki:
Daha adam kimi yaşamaq olmur,
Hər gün ürəyimdən quş olmaq keçir.( “Ömrüm quş ömrüdü”)
Əmə o saat bəsə dəşedəmon ki, şairən bəni adi vətəndoon əsorəti jiədəy və əçe dıl bo cəmiyəti dəjedə…. və əv odəmonış xəbədo , oğo kardeş pidə.

Baloğlan məhəbbətə şeirondə orijinale. Bəyku obrazon təmom co məno doydə . ” Əriyib gedərdi gecə şam kimi ” şeiriədə dı misro misal vardəm ( məğolə həcmi bə nəzə sedəm ).
Gəlib əllərinə əsir düşərdi
Bənövşə ətirli Bisütun kimi.
Sıbət çe yo əndomiku şedə…İyo Fzuli bə yod eqenedə ; “Bir nigari-ənbərin-xətdir könüllər almağa, Göstərir hərdəm- nigari- ğeybdən ruxsari söz “.
Fizuli nomım kəşe. Baloğlan Cəlilən ıştə ” Mən şəhid sözlərə yas saxlayıram ” şeiriədə çe Fizuli nomi kəşedə.Əmmo boçi ?Bə həmonə bəndi diəkəmon :
Qan verir sözlərin özülü daha,
Haqdan da boğazı üzülü daha,
İndi şeir yazmır Füzuli daha,
Sözü Nəsimi tək soyanlarım vay !
Bəli, dahion bə sıxani dəllolon vıjor omedəni, əvonin. Əvon bı jeqo vıjorədə lol mande daha monasib zındən və dahion, mudrikə odəmon diktatura, mutləğiyət rejimondə hurmətin be əzıni.Çanə ki mustəbidon şəxsi ray həmə ğanunon əvəz kardə, çanə ki, sənətko bə podoşon bəni təlxəki lozime, namusinə şairon, sənətkoon lol bəmanden, deştə loləti bə beədolətə cəmiyəti usyon bakan.
Məhz Baloğlan Cəlilən ıştə ofəyəmonədə sıxani, şeiri namusi və şərəfi oqətə kəsondə qıleye və bəy , bəçe poeziyə hurmət, ehtirom vardə səbəbon əsos hejo ime !

iyun 2021-nə sor